KAYAÇLAR VE YER KABUĞU
Yer Kabuğu:Dünyamızın tüm canlıların üzerinde yaşadığı katmana-tabakaya denir.Kalınlığı 40 km.’dir.
• Yapısında inorganik (mineraller ve tuzlar) maddeler bulunur.Canlıların besin kaynağı olan toprak bu katmanda bulunur. Yeryüzündeki kayaçlar çeşitli etkiler sonucu oluşmuşlardır.Bu kayaçlar özelliklerine göre adlandırılır:
1.Magmatik Kayaçlar: Yerin derinliklerinde bulunan magmanın (lavların) yerin derinliklerinde veya yer yüzüne çıktıktan sonra soğumasıyla oluşurlar.(Yani lavların soğumasıyla.)
ÖR:Bazalt,andezit,granit,gabro gibi. Magmatik kayaçların özellikleri:
1.)Çok serttirler.
2.)İçerisinde canlı kalıntılar (fosil) yoktur.
3.)Kayaçlar coğrafik etkilerle (sıcak-soğuk,rüzgar-su) aşınarak inceler ve kuma düşer.
2. Tortul Kayaçlar:
-Kum taneleri yağmur-seller aracılığıyla deniz veya göllerin çukur yerlerine taşınarak birikir ve tortul katmanları oluştururlar bu katmandan oluşarak ve suyun basıncıyla katmanlar halinde tortul kayaçları oluşur.Özellikleri:
1.)Değişik zamanlarda oluştuklarında katmanlar halindedir.
2.)İçerisinde fosil denilen canlı kalıntıları bulunur.
3.)Fazla sert değillerdir.Çabuk aşınırlar.
ÖR:Kömür,kireç taşı,kum taşı ve çakıl taşı.
3. Başkalaşım Kayaçları:
Doğadaki tüm maddeler zamanla değişir.Ufalır,aşım şekli ve yapısı değişir.Böylece kayaçlar birbirine dönüşebilir.
-Başkalaşım kayaçları magmatik veya tortul kayaçların yeraltında kalarak sıcaklık ve basıncın etkisiyle değişmesi sonucu oluşurlar.
Başkalaşım kayaçları tortul kayaçların başkalaşımı sonucu oluşmuşlarsa içinde canlı kalıntılar bulunabilir.
-Heykel yapımında kullanılan taşlar ve renkli mermerler tür tür kayaçtır.
MADENLER VE TEKNOLOJİ
Mineraller : Kayaçların yapılarındaki farklı maddelere denir. Mineraller renk, sertlik, yumuşaklık gibi özellikleriyle birbirinden farklıdır. Yemek tuzu, kurşun kalem içerisindeki karbon, tencerelerdeki alüminyum, bebek pudraları günlük yaşantımızda kullanılan minerallere örnek verilebilir. Ayrıca birçok alanda çinko, demir gibi mineraller kullanılır.
Madenler : Ekonomik değeri olan kayaçlara ‘’maden’’ denir.
Bakır: İyi bir iletkendir. Elektrikli cihazlarda ve mutfak eşyası yapımında kullanılır.
Bor: Yüzyılın en önemli madenidir. Jet, uzay mekiği gibi taşıtların yakıtıdır. Bunun dışında diş fırçasından boyaya elektronikten yakıta kadar 7000 ayrı kullanım alanı vardır.
Cıva: İlaç ve boya sanayinde, dişçilikte ve termometre yapımında kullanılır.
Demir: Otomotiv ve inşaat sektöründe, ray yapımında kullanılır.
Talk: Pencere, kapı, seramik ve kauçuk yapımında, pudra üretiminde kullanılır.
Kurşun: Akü yapımında ve ambalaj malzemesinde kullanılır.
FOSİLLER
1- Fosil ve Fosilleşme :
Canlıların uzun zaman (milyonlarca yıl) öncesinden günümüze kadar gelen kalıntı (kemik, iskelet, diş, kabuk, yaprak, gövde kalıpları) ya da izlerine fosil denir.
Canlıların öldükten sonra vücutlarındaki yumuşak kısımlarının çürümesi ve kalan sert kısımlarının toprak ve taşlarla yani tortularla örtülmesi olayına fosilleşme denir.
Fosilleri inceleyen bilim dalına paleontoloji, fosillerle ilgili çalışma yapan bilim adamlarına da paleontolog denir.
• Fosiller, tortul kayaçlar içinde uzun bir sürede oluşurlar.
• Bazı fosiller, içlerinde bulunduğu kayaçların yaşlarının belirlenmesinde kullanılır.
• Tortul kayaçlar içinde gözle görülebilir fosillerin yanında gözle görülemeyecek kadar küçük fosiller de bulunmaktadır.
• Kömür, petrol, doğal gaz fosilleşme sonucu oluşan fosil yakıtlardır.
Fosillerin Yararları :
1- Tortul kayaçların hangi zamana ait olduğunun (yani yaşlarının) anlaşılmasını sağlar.
2- Fosillerin bulunduğu bölgenin geçmişteki coğrafi durumunu ve iklim şartlarının nasıl olduğunun anlaşılmasını sağlar.
3- Nesilleri tükenmiş veya eski zamanlarda yaşamış canlıların (Dinozor, mamut) tanınmasını sağlar.
4- Canlıların geçirdiği gelişim dönemleri hakkında bilgi edinilmesini sağlar.
5- Yer kabuğunda oluşan değişimler hakkında bilgi verir.
6- Fosil yakıtların oluşmasını sağlar.
TOPRAK ÇEŞİTLERİ VE EROZYON
TOPRAK ÇEŞİTLERİ
Toprak, kayaların ufalanıp parçalanması ve araya canlı kalıntılarının karışması ile meydana gelir.
Bitkiler besin yapabilmek için toprağa gereksinim duyarlar. İnsanlar ve birçok hayvan bu bitkilerle beslenerek yaşamlarını sürdürürler.
1) Kumlu toprak: Çok geçirgen yapıya sahiptir. Hafiftir ve su tutma özelliği yoktur. Pamuk karpuz gibi uzun köklü bitkiler kumlu toprakları sever.
2)Kireçli toprak: Yapısında kalsiyum karbonat bulunur. Açık renklidir ve su tutmaz, gevşek bir yapıya sahiptir. Tarıma elverişsizdir ancak toprağa bir miktar gübre ve kükürt karıştırılırsa bitki yetiştirilmesine uygun olabilir.
3)Humuslu toprak: Bitki ve hayvan kalıntılarının çürümesiyle oluşur. Koyu renkli ve yumuşaktır. Su tutabilir. Tarım için en elverişli topraktır. Toprağın yapısında humus (canlı kalıntıları ) arttıkça toprak zenginleşir.
4)Killi toprak: Ağırdır, su tutabilir ve zor işlenir. Genellikle bitki üretimine elverişli değildir. Kiremit, tuğla, çömlek ve seramik yapımında kullanılır.
EROZYON
Toprağın su ve rüzgâr gibi etmenlerin etkisiyle aşınıp taşınmasına erozyon denir.
Erozyonu arttıran başlıca nedenleri şunlardır;
* Doğal afetler( sel baskınları, yer kayması ).
* Yamaç eğimlerinin fazla olması.
* Bitki örtüsünün azalması.
* Yağış rejiminin düzensiz olması.
* Ormanların büyük oranda tahrip edilmiş olması.
* Toprakların eğim yönünde sürülmesi.
* Nadas (toprağı boşta bırakma )uygulamasının yaygın olması.
* Meraların aşırı otlama ile tahrip olması.
Erozyonu önlemek için alınması gereken tedbirler;
* Ormanlar korunmalıdır.
* Mevcut bitki örtüsü korunmalıdır.
* Çıplak alanlar ağaçlandırılmalıdır.
* Tarlalar eğime dik olarak sürülmelidir.
* Yamaçlardaki araziler basamaklı hale getirilmelidir.
YER ALTI VE YER ÜSTÜ SU KAYNAKLARI
Dünyanın ¾’ü sularla kaplıdır.Su canlıların yaşaması için vazgeçilmez bir maddedir.
Sular:
1.)Yer Üstü Suları: Buzullar, okyanuslar, denizler, göller, dereler ve nehir sularından oluşur.
2.)Yer Altı Suları: Kuyu suları,kaynak suları,artezyen suları,maden suları,ılıca suları (sıcak sular),jeotermal kaynak gibi.
Kuyu: Yer altı sularını yeryüzüne çıkarmak için açılan derin çukurlara denir.
Artezyen: Yer altı sularının kendiliğinden yer yüzüne çıkmasına fışkırtmasına artezyen denir.
Maden Suyu: İçinde çeşitli maden ve mineralleri erimiş halde bulunan ve kendiliğinden yeryüzüne çıkan sulara denir.
Kaynak Suyu:Yer altında olan ve içerisinde kireç bulunmayan sadece mineral içeren sulara denir.
Ilıca Suları: Yer altından çıkan sıcak sulara ılıca suları denir.Ilıca suları sağlık amaçlı (romatizma ve çeşitli hastalık tedavisinde) kullanılır.Sıcak suların etrafında kurulan tesislere kaplıca denir.
Jeotermal: Yer kabuğunun derinliklerinde birikmiş ışının oluşturduğu sıcak su,su buharı ve gazların tümüne denir.
-Jeotermal suları ısınma,sağlık,seracılıkta ve elektrik üretiminde kullanılır.
DOĞAL ANITLAR
Yerkabuğunun oluşumu sürecinde ortaya çıkan yeryüzü şekillerine ‘’ doğal anıt ‘’ denir.
Yerkabuğunun oluşum sürecinde ortaya çıkan peri bacaları, travertenler, mağara, şelale vb. yeryüzü şekilleridir. Pamukkale travertenleri, peri bacaları ülkemizde bulunan doğal anıtlara örnektir.
Peri bacaları;
Havanın ve suların etkisiyle yerkabuğunun yumuşak kısımlarının aşınması ve sert kısımlarının kalmasıyla oluşmuştur. Ülkemizde Ürgüp ve Göremede bulunur.
Traverten;
Travertenler, su içinde kimyasal yolla çözülebilen çeşitli minerallerin (özellikle kirecin), suyun buharlaşması sonucunda çökelmesiyle oluşmuştur. Yurdumuzdaki en tipik örneği Denizli yakınındaki Pamukkale travertenleridir.
Mağara;
Mağaralar, yer altı sularının, kireç taşlarını çözerek oluşturduğu çeşitli büyüklükteki oyuklardır. Mağaraların tavanından damlayan kireçli sular buharlaşırsa çökelen kireç tavanda sarkıtlar, tabanda ise dikitleri oluşturur. Sarkıt ve dikitler zamanla büyüyerek birleşip mağara içerisinde damla taşı denilen yapıları oluşturur.
Damlataş mağarası, Karain mağarası ve İnsuyu mağarası örnek olarak verilebilir.
